Wszystko co musisz wiedzieć o udarze mózgu

Szanse na przeżycie po wystąpieniu udaru mózgu zależą od tego, jak szybko zostanie udzielona pomoc medyczna. Jest to wystarczający powód, dla którego każdy powinien znać objawy wymagające natychmiastowego wezwania karetki. W poniższym artykule przedstawiono też jak wygląda leczenie i dalsza opieka nad pacjentem po udarze mózgu.

Udar mózgu jest drugą najczęstszą przyczyną zgonu i trzecią najczęstszą przyczyną niepełnosprawności na świecie.⁽¹⁾ Ofiarami udaru mózg były osoby znane z historii, takie jak Lenin, faraon Ramzes II, Händel, Stalin, Goya, Dickens, Pasteur, Churchill, Berlioz, Voltaire i Fellini.

Cios, który uderza szczególnie mocno

Udar mózgu znany był już starożytnym Grekom. Nazywali go apopleksją i opisywali jako chorobę, w przebiegu której pacjent upadał, często niespodziewanie, i leżał pozbawiony zmysłów i świadomych ruchów. Z tego właśnie powodu Hipokrates określał tę chorobę jako „plesso”, co oznacza „porażony piorunem”.⁽²⁾ Termin używany obecnie w języku angielskim (tj. „stroke”) pochodzi z XVI w., gdy uważano, że udar mózgu był dosłownie „uderzeniem” zadanym przez Boga. Dziś udar jest terminem ogólnym, określającym incydenty mózgowo-naczyniowe, tj. wszystkie zaburzenia czynnościowe wynikające z niedostatecznego dopływu krwi do mózgu, czyli tzw. udaru niedokrwiennego. W 80–85% przypadków udaru mózgu, to niedrożność naczynia krwionośnego powoduje ograniczenie dopływu krwi do określonego obszaru mózgu, co skutkuje obumarciem części mózgu.⁽⁵⁾

Zgodnie z aktualną definicją, udar mózgu to szybko rozwijający się zespół objawów klinicznych, spowodowany zaburzeniem dopływu krwi do mózgu, cechujący się ogólną lub ogniskową dysfunkcją trwającą przez ponad 24 godziny lub prowadzącą do zgonu, z potwierdzeniem braku występowania innej przyczyny niż zaburzenie w obrębie układu naczyniowego mózgu. Jeżeli objawy neurologiczne ustąpią w okresie 24 godzin, wówczas incydent taki określany jest jako przemijająca dysfunkcja krążenia mózgowego (przemijający atak niedokrwienny, TIA).⁽³⁾

Na początku XXI w. do udaru mózgu dochodziło każdego roku u około 1,1 miliona mieszkańców Europy, a udar niedokrwienny stanowił około 80% przypadków. Choć globalna częstość występowania udaru mózgu spada, obserwuje się rosnące wskaźniki u młodych osób dorosłych, co wskazuje na konieczność opracowania strategii w celu poprawy profilaktyki.⁽⁴⁾

W związku z tym bardzo ważne jest podjęcie działań mających na celu zapobieganie udarowi mózgu, szczególnie przez:

• regularną aktywność fizyczną,
• zaprzestanie palenia tytoniu,
• skuteczne leczenie wysokiego ciśnienia krwi oraz
• właściwe leczenie zaburzeń rytmu serca.

Przyczyny

Podobnie jak choroba niedokrwienna serca udar mózgu jest spowodowany stwardnieniem tętnic (co w medycynie określa się mianem miażdżycy tętnic). Przepływ krwi jest ograniczony przez blaszkę miażdżycową tworzącą się w tętnicach szyjnych, a nawet może zostać zablokowany całkowicie przez zakrzepy oddzielające się od ściany tętnicy. Udar mózgu może być również spowodowany wytworzeniem się zakrzepów krwi w sercu lub w zastawkach serca, które następnie mogą się oddzielać, przemieszczać wraz z krwią do naczyń mózgowych i je zablokować. Takie zjawisko obserwuje się głównie u pacjentów po operacji serca lub z zaburzeniami rytmu serca zwanymi migotaniem przedsionków. W związku z tym zawał serca i zawał (niedokrwienny) mózgu są zdarzeniami powiązanymi, mającymi tę samą przyczynę – miażdżycę tętnic.⁽⁵⁾

Mimo że udar mózgu rozpoczyna się nagle oraz nieoczekiwanie i postępuje szybko, jest konsekwencją kilkudziesięciu lat dysfunkcji. Udar niedokrwienny (tj. udar mózgu spowodowany zablokowaniem lub niedrożnością naczynia krwionośnego w mózgu) powiązany jest z ponad dwustoma czynnikami ryzyka, szczególnie nadciśnieniem tętniczym, podwyższonym stężeniem cholesterolu z powodu zaburzeń metabolizmu lipidów, cukrzycą, otyłością, zaburzeniami rytmu serca i paleniem tytoniu. Im więcej czynników ryzyka występuje, tym większe jest prawdopodobieństwo wystąpienia udaru mózgu.⁽⁶⁾

Czas = tkanka mózgu

Przed wystąpieniem udaru mózgu pacjenci zwykle doświadczają przemijających problemów z mową lub wzrokiem, albo drętwienia kończyn, które ustępuje po kilku minutach. Takie przejściowe zaburzenia krążenia mózgowego (w medycynie określane mianem przemijającego ataku niedokrwiennego, w skrócie TIA) stanowią pierwszy krok do udaru mózgu. Jeśli pacjent z takimi objawami natychmiast zgłosi się po pomoc medyczną, wówczas właściwe leczenie, takie jak operacja tętnic szyjnych lub leczenie zaburzeń rytmu serca, może zapobiec udarowi mózgu. Niestety w większości przypadków pacjenci nie traktują tych ostrzegawczych objawów z należytą powagą i  później mogą stać się ofiarami udaru mózgu.

Objawy zdarzenia naczyniowo-mózgowego są dość jednoznaczne. Jednostronne osłabienie lub paraliż kończyn, przemijające problemy ze wzrokiem w jednym oku, podwójne widzenie, ubytek w polu widzenia, trudności z rozumieniem mowy lub z wypowiadaniem słów, splątanie, zawroty głowy, bóle głowy i nagła utrata świadomości powinny nasuwać podejrzenie udaru mózgu. Jeśli członek rodziny lub ktokolwiek inny np. uśmiecha się w dziwny sposób (uśmiech jest skrzywiony), ma trudności z powtórzeniem nawet prostego zdania lub nie jest w stanie podnieść obu rąk, wówczas należy natychmiast wezwać karetkę pogotowia.⁽⁷⁾

Rozpoczyna się wyścig z czasem, ponieważ w ciągu jednej godziny trwania nieleczonego udaru mózg starzeje się o 3,5 roku, w ciągu każdej minuty obumiera 1,9 miliona neuronów, a w ciągu godziny zniszczeniu ulega około 700 km szlaków neuronowych.⁽⁸⁾ Osoba doświadczająca ostrego udaru mózgu powinna zostać bezzwłocznie przetransportowana do szpitala – najlepiej do szpitala będącego ośrodkiem leczenia udarów mózgu. Międzynarodowe badania wykazały, że okno czasowe na rozpuszczenie zakrzepu wynosi zaledwie trzy godziny od wystąpienia pierwszych objawów.⁽⁹⁾ Czas jest na wagę złota. Tylko interwencja przeprowadzona w tym oknie czasowym jest w stanie istotnie obniżyć ryzyko zgonu lub zmniejszyć nasilenie i liczbę następstw medycznych. Liczy się każda minuta, a lekarze mawiają, że czas bezpośrednio przekłada się na tkankę mózgu. Jest zatem niezwykle ważne, aby bez względu na miejsce przebywania pacjenta, został on przetransportowany do najbliższego oddziału wyspecjalizowanego w leczeniu pacjentów z udarem mózgu w najkrótszym możliwym czasie po wystąpieniu objawów.

Co dzieje się w szpitalu?

W idealnych warunkach pacjent zostaje przetransportowany karetką bezpośrednio do ośrodka udarowego, ponieważ ostry udar niedokrwienny jest najskuteczniej leczony na wyspecjalizowanym w tym celu oddziale. W tych ośrodkach czas od przyjazdu do szpitala do rozpoczęcia leczenia jest możliwie jak najbardziej zminimalizowany, co ma kluczowe znaczenie, biorąc pod uwagę, że specjalistyczne leczenie jest ograniczone przez wąskie okno czasowe.

Rozpoznanie jest ustalane na podstawie badania przedmiotowego oraz dalszych badań obrazowych (USG, TK, MR), które mają na celu wskazanie dokładnego miejsca uszkodzenia mózgu oraz ocenę jego rozległości i typu, jak też określenie, czy udar ma charakter niedokrwienny (spowodowany zablokowaniem naczynia krwionośnego w mózgu), czy krwotoczny. W fazie ostrej ciągłej obserwacji podlega stan układu nerwowego pacjenta, ciśnienie tętnicze, tętno, oddychanie, równowaga wodno-elektrolitowa, stężenie glukozy we krwi, temperatura ciała i inne kluczowe parametry fizjologiczne.⁽⁹⁾

Jesteśmy aktualnie w stanie zapobiec paraliżowi i innym urazom spowodowanym udarem, albo je odwrócić poprzez podanie dożylnego leku rozpuszczającego zakrzepy krwi. Mechaniczne urządzenia do usuwania zakrzepów są również stosowane z dużym powodzeniem. Taki wysoce zaawansowany zabieg polega na wprowadzeniu cewnika przez tętnicę do mózgu w celu usunięcia zakrzepu, który blokuje przepływ krwi.⁽¹⁰⁾

Życie po udarze mózgu

Po fazie ostrej i ustabilizowaniu stanu pacjenta natychmiast rozpoczyna się intensywna rehabilitacja. Jej celem jest doprowadzenie pacjenta do stanu, w którym jest on samowystarczalny, może chodzić samodzielnie, odzyskuje zdolność mowy i poruszania się, poprawia się jego jakość życia i następuje ponowna integracja z rodziną i społeczeństwem.⁽¹¹⁾ Ten wielokierunkowy proces prowadzi zespół rehabilitacyjny składający się z fizjoterapeutów, logopedów, psychologów i innych wykwalifikowanych pracowników służby zdrowia.

Niestety 22% mężczyzn i 25% kobiet umiera w ciągu roku od wystąpienia udaru mózgu. W okresie bezpośrednio po pierwszym udarze mózgu ryzyko kolejnego udaru jest zwiększone.⁽¹²⁾ W związku z tym w opiece nad pacjentem po udarze należy wziąć pod uwagę również zapobieganie ponownemu zdarzeniu mózgowo-naczyniowemu i innym powikłaniom. Pacjenci po udarze muszą regularnie zgłaszać się na wizyty kontrolne i przyjmować określone leki, w tym leki obniżające ciśnienie tętnicze, zmniejszające stężenie cholesterolu i hamujące adhezję płytek krwi oraz tworzenie się zakrzepów. Konieczna może być też operacja z powodu zwężenia tętnic szyjnych. Przede wszystkim pacjenci muszą porzucić złe nawyki, w szczególności przestać palić tytoń i ograniczyć spożywanie alkoholu, a także zwiększyć aktywność fizyczną oraz zdrowo się odżywiać.⁽¹³⁾